Kolesterol teorisindeki nedensellik yanılgısı üzerine düşünceler

‘Bir bilim insanının bilimsel anlamda bittiği an, her şeyi bildiği yanılgısına düştüğü andır. Artık o insanın ne bilgiye ne de tartışmaya ihtiyacı vardır,  bu tip insanlarla tartışmak da tümüyle anlamsız ve sadece zaman kaybıdır’. Bu sözleri söyleyen Arkadaşımız Uz. Biyolog Mevlut Durmuş’u maalesef kaybettik. Bültenimizde de çeşitli yazıları olan Durmuş hayatının büyük bir bölümünü ‘büyük kolesterol yalanı’nı çürütmek için harcamıştır. Kendisi Kolesteroldeki kaos (2003), Kayıp Felsefe genleri (2005), Manifesto; çarmıha gerilen molekül ve modern bilimin kolesterol masalları'(2007)ve Kolesterol ve Akıl Oyunları (2009) adlı kitapların yazarıdır. Bültenimizin bu sayısını merhum arkadaşımızın yine kolesterol ile ilgili, fakat bilim felsefesini sorgulayan güzel bir yazısına ayırdık. Ruhu şad olsun.

KOLESTEROL TEORİSİNDEKİ NEDENSELLİK (CAUSALİTY) YANILGISI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 

Bilim alanında ülke olarak en büyük sorunumuz, bilim eğitimi sırasında insanlarımıza mantık ve bilim felsefesi konusunda hiçbir şey öğretememiş olmamızdır. Mantıktan söz edenler mantığı, bilimden söz edenler de bilim felsefesinin ilkelerini gerçekten de bilmezler. Kolesterol tartışmalarında bazı akademisyenlerin bizi hiç sıkılmadan ‘bilimsel olmamakla’ suçlamaları da işte bu nedenle ortaya çıkmaktadır.

Pek bir bilimsel bir tartışmada, tartışmacılar bilim adına neyi sorgulamalıdırlar?

Bilimle ilişkili olduğu iddia edilen bir tartışmada kural olarak tartışılan konu ile ilgili sorgulanması gerekenler basit olarak şunlardır:  Bilimde nedensellik (causality) ilkesi,  bilimde belirlilik (determinizm) ilkesi, bilimde ölçülebilirlik ilkesi, bilimde tutarlılık (ya da çelişmezlik) ilkesi ve bilimde yanlışlanabilirlik^[1] (Popper) ilkesi.

Bizim ‘güncel kolesterol anlayışına’ yaptığımız bilimsel eleştirinin temelinde, iddia edilenin tam tersine, söz konusu sorgulama yöntemleri yatar. Çünkü bizim düşüncemize göre bilim bu sorgulama ilişkileriyle gelişir. Yukarıda değindiğimiz bilimsel sorgulama ilkeleri, her hangi bir bilim ya da tıp gibi bir disiplin alanında kullanılamıyorsa, o alanın bilimselliğinden de söz edilemez! Biyoloji, fizik, kimya gibi pozitif bilimler genel olarak bu bilimsel ilkelerle çalışır, tıp da bu ilkelerle oluşmuş düşünceleri kullanmak zorundadır.

Oysa kolesterol konusunda tartıştığımız tıp kökenli kişilerin çoğu, kolesterol tartışmasında bu bilimsel sorgulama ilkeleri kullanmaz. Çünkü bu bilimsel ilkelerle iddia edilen ‘kolesterol teorisi’nin mutlaka birden fazla sorunu vardır, güncel kolesterol teorisi, bilimsel anlamda söz konusu sorgulamalara dayanamaz ve çöker. Karşıt düşünceler açısından bakıldığında konuyu anlaşılmaz hale getirmek gerçekten de çok önemlidir.

Ve tartışmalar sürekli polemiğe dönüştürülür!

Dahası da var! Söz konusu bilimsel ilkeler tıp alanında dikkate alınmazsa, tartışılan konuyla ilgili ortaya çıkan çoğu bulgu birbiriyle mutlaka çelişir. Örneğin günümüzde FDA kolesterol düşürücü ilaç (statin) kullanımı ve hafıza kaybı konusunda uyarı^[2] yaparken, eski yayınlarda bu ilaçların hafızaya veya Alzheimer’a iyi geldiğini gösteren yayınlara da rastlayabilirsiniz. Veya bu ilaçların gözlerde katarak gelişimini hızlandırdığı iddia edilirken^[3],  bu ilaçların başka bir göz rahatsızlığına (maküler dejenerasyon) iyi geldiğini iddia etmesi^[4] oldukça ciddi bilimsel çelişkilerdir. Çelişki deyip geçmeyin, bu çelişkiler ilk başta saydığımız ilkelerden bilimde tutarlılık ilkesini tümüyle zedelerler. Bir çok bilimsel bulgu ise çelişkilerin ortadan kalkması için araştırma yapılırken bulunmuştur. Yapılan iş gerçek anlamıyla bilimsel sorgulamadan uzaklaştıkça, çeşitli tıp akademisyenleri, kurdukları cümlelerin içinde ‘bilim, kanıt’ gibi kelimeler geçen sihirli kavramlara kurtarıcı olarak sarılırlar ve böylelikle bilimsel sorgulamadan daha da uzaklaşırlar. Sonra da daha saçma sapan işler yapılmaya başlanır, bir yandan şekeri yüksek olanlara kalp krizinden koruma amacıyla statin ilacı başlanırken, diğer yandan da bu ilaçların şeker hastalığı riskini arttırdığı[5] ortaya çıkar, kalp damarlarını korumak için verdiğiniz ilaç, kalp kaslarını öldürme gücüne sahip saatli bir bomba olarak karşınıza çıkar! Bir yandan bu ilaçları kullanan insanlarda kanser vakaları artarken, diğer yandan birileri bu ilaçların kanseri önlediğini ortaya koyan akademik yayınlar yapar. Böyle bir durumdan kapitalist ilaç şirketleri faydalanırken, determinist tıp insanları da ‘bilimsellik adına’ size farklı seçenekler sunmuş olur: ‘Lütfen seçin! Kırk katır mı, kırk satır mı?’ . Yani kalp krizinden mi ölmek istersiniz, yoksa böbrek yetersizliği, karaciğer hastalığı, diyabet, kanser veya kalp kası zayıflığından ölmek daha mı avantajlı?

Bu çelişkileri görmeyecek, kulaklarımızı tıkayacak mıyız?

Bilimsel olmak, bilimsel çelişkileri görmemek midir?

Biz mi bilimsel sorgulama yapamıyoruz, karşımızdakiler mi?

Sorun aslında bilim felsefesi açısından bellidir: Nedensellik (causality) ve belirlilik (determinizm) ilkelerinin, bilim felsefesi açısından hatalı değerlendirilmesi kolesterol konusunda yanılgıların gerçek temelini oluşturur.  Oysa kanda üre ve kreatinin yükselmesi gibi sorunlarda bu sorun karşımıza çıkmaz, bu sadece kolesterol yüksekliğine karşı uygulanır. Yani hekimler üre ve kreatinin gibi değerlerin yüksekliğine bakarak (determinist yaklaşım) ilk neden olan böbreklere (causality) ulaşırlar, böbrekleri tedavi ettiklerinde söz konusu deterministik bulguların değişeceğini çok iyi bilirler.

Ben ve benim gibi düşünen dostlarımın, ‘kolesterol yüksekliği’ konusunda özellikle üzerinde durduğu konu causality yani nedensellik sorunudur. Çünkü kolesterolün ‘neden’ kanda yükseldiğini anlamadan, kandaki kolesterol yüksekliği  sorunun içinden çıkmak da mümkün değildir. Ne kadar tartışırsanız tartışın sonuç çıkmaz. Kanda kolesterolün çok yüksek çıkması deterministik (belirlilik)  açısından elbette önemli olabilir,  fakat nedenselliği (causality) hesaba katmadan sadece bu  deterministik bakış açısıyla ‘kolesterol yüksekliği’ sorununu çözmeniz de bilim açısından mümkün değildir.

Peki bilim felsefesi açısından, nedensellik (causality) ve belirlilik (determinizm) arasındaki ilişki nasıl kurulur?

Böbrekler ve kreatinin örneğinden farklı olarak anlaşılması kolay örnekler de verebiliriz. Klasik ‘sivrisinek çoğalması’ örneğimiz,  nedensellik (causality) ve belirlilik (determinizm) ilkesinin anlaşılmasında en iyi örneği oluşturur: Sivrisinekler çoğalmıştır (deterministik bulgu), bu çoğalmada temel neden ise bataklıklardır (nedensellik, causality).  Determinizm ve causality ilişkisinde bilim şunu söyler:  Sivrisinekler çoğalmıştır (deterministik bulgu), sivriseneklerden tamamıyla kurtulmak istiyorsan  öncelikle bataklığı kurutmalısın, sivrisinek çokluğunun temel nedeni (causality) bataklıklardır.

Nedensellikten (causality) uzaklaşan, determinist bilim ve tıp anlayışı da kapitalist çıkarlar gereği günümüzde ilahlaştırılır. Sivrisinek-bataklık ilişkisinde size şunu söyler: ‘Neden sivrisineklerin arttığı hiç önemli değil, sivrisinekleri tek tek öldürmeye çalış, olmadıysa, bir sivrisinek ilacı üret, geçici bir süre odanı sivrisineklerden kurtar. Bak senin için iyi bir sivrisinek ilacı yaptım, bilimsel olarak bu ilacın sivrisinekleri öldürdüğü de kesin olarak ispatlandı.’

Bu sadece determinist bir yaklaşımdır. Elbette bunu da yapabilirsiniz, fakat bu konuyla ilgili sorunun tamamen çözüldüğü, yaptığınız işin tümüyle doğru ve bilimsel olduğu anlamına gelmez!

Ve bu çıkarıma, sivrisinek ilaçlarının içerdiği kimyasallardan insanların göreceği zarar, yan etkiler dahil değildir!

***

Kanda görülen (hücre içinde değil!) kolesterol yüksekliği ve sivrisinek çokluğu sorununa dikkatli bakıldığında, bu iki olgu aslında bilim felsefesi açısından, bizim düşüncemize göre, birbirlerine çok benzerler!

Tartışmayı sevmiyor olsak da, kardiyologlar ve hekim dostlarımızla sıradan bir biyolog olarak anlaşamıyor olmamızın sebebi de aslında budur. Kısaca bu çatışma bizim açımızdan isteğe bağlı bir durum da değildir, mecburiyetten doğan bu çatışma bizim için kaçınılamazdır.

Bizim bilimsel anlamda tartışma nedenimiz, kolesterol yüksekliği konusunda bilim insanlarının ve akademisyenlerin nedensellik (causality) sorununa farklı, mantık dışı ve determinist yaklaşımıdır. Biz nedenselliği bilimsel açıdan yeterince sorgulanmayan determinist bulguların tek başına anlamlı olmadığını, sadece bu determinist bulgularla tıp alanında tedavi yapılamayacağını, bunun verimsiz ve sadece tüketime dayalı bir yöntem olduğunu düşünüyoruz ve güncel uygulamaları bu nedenle kabul etmekte zorlanıyoruz.

Karşımızdaki ilaç şirketlerinin de içinde olduğu hakim görüş, kolesterol yüksekliği konusunda nedenselliğe oldukça basit sayılabilecek bazı yöntemlerle yaklaşıyorlar, deterministik bulguları ve doğal yaşlanma süreci ile ortaya çıkan bazı rastlantısal zorunlulukları, causality olgusu ile birbirine karıştırırlar. Nedenselliği  (causality) tam olarak tartışmadan ve anlamadan ‘kolesterol yüksekliği ‘ sorununun çözümüne sadece deterministik açıdan yaklaşıyorlar, ‘ilaç ver’ bitsin ilkesinin doğru olduğunu savunuyorlar.

Keşke bilim o kadar kolay olsa!

Onlara göre kandaki kolesterol yüksekliğinin nedenleri oldukça basittir:  Uygunsuz beslenme (yüksek kalorili ve kolesterolden zengin),  yüksek tansiyon (hipertansiyon),  şeker hastalığı (diabetes mellitus),  böbrek, karaciğer, tiroid hastalıkları,  cinsiyetler arası farklar,  menopoz,  sigara, alkol,  stres, hareketsiz yaşam tarzı vs vs. Bunlar bu günkü yaklaşıma göre size söylenen kolesterolün yükselme nedenleridir. ^[1] Üstelik karaciğer hücreleri fazla kolesterol üretiyor diyenler bile hala vardır, bu utanç verici bir çıkarımdır!

Kandaki  kolesterol  değerleri  gerçekten sadece bu nedenlerle mi yükselir?

Kandaki kolesterol yüksekliği nedir, nasıl değerlendirilmelidir?

Bence hayır! Düşüncelerimize göre kolesterol yüksekliğine ilişkin yukarıda sayılanlar nedenselliği (causality), yani kolesterolün kanda kolesterolün neden yüksek göründüğünü  tam anlamıyla açıklamazlar. Evet, yukarıda sayılanların bazılarıyla kolesterol yüksekliğinin elbette ‘birliktelik’ ilişkisi mümkündür.^[2] Fakat bu sadece bir birliktelik ilişkisidir, tıp camiasının iddia ettiği gibi nedensellik ilişkisi değildir.