Unutulan bir Vitamin: Vitamin K

Bültenimizin bu bölümünde hekimlerin çok üzerinde durmadıkları bir vitaminden, K vitamininden bahsedeceğiz. K vitamini denilince sadece yeni doğan dönemindeki kullanımı akla gelmektedir. K vitamini bilinen en güçlü antioksidanlardan birisidir. Günümüzde K vitaminin kemik erimesi, damar kireçlenmesi, kanser, alzheimer hastalığı gibi pek çok hastalıkta faydaları konuşulmaktadır.

K vitaminini gebelikte ve yenidoğan döneminde önemi nedir ?

Kan pıhtılaşmasında, kemik metabolizmasında, damarlardaki kireçlenmenin önlenmesinde görev alan bazı proteinlerin aktif hale geçmesi yapılarındaki glutamik asit aminoasitinin K vitamini ile karboksilasyonu sayesindedir. Bu proteinlere K vitaminine bağımlı proteinler adı verilir.

K vitamini yağda eriyen bir vitamin olmasına karşın vücutta deposu çok azdır (1). Gebelikte anneden bebeğe geçişi çok azdır (2). Anne sütünde K vitamini düzeyi düşüktür (3). Azalmış K vitamini düzeyleri ile doğdukları için tüm bebeklere yaşamın ilk günü K vitamini rutin olarak yapılır. Bebekteki pıhtılaşma faktörlerinin aktivasyonu için gerekli bir vitamindir. Eğer yapılmaz ise bebekte göbek kanaması, beyin kanaması, gibi önemli kanama sorunları ortaya çıkabilir (4,5). Anne gebelikte epilepsi ilacı kullanıyorsa yenidoğan bebekte K vitamini eksikliğine bağlı kanama riski daha fazladır (4).

Ayrıca K vitaminin anne karnında bebekteki hücrelerin çoğalma hızını kontrol altında tutuğu düşünülmektedir.

Dr.Weston Price aktivatör X adı ile bir vitaminden bahsetmiş. Bu vitaminin A ve D vitamini gibi hayvansal ürünlerde bulunduğunu söylemiş, 60 yıl sonra aktivatör X in K vitamini olduğu anlaşılmıştır. Weston Price yerlilerin ana yiyeceği olan tere yağı, balık yumurtası, deniz ürünleri ve sakatatlar ile modern yaşamı tercih edenlere göre 10 kat daha fazla K vitamini aldıklarını bildirmiştir.

Bazı araştırıcılar yenidoğan bebekteki k vitamini eksikliğini modern yaşam sonucu gebeliğin son 3 ayında yetersiz k vitamini düzeyi, sezeryan ile doğum sonucu bebeğin bağırsak florasının gelişmemiş olması, doğum sonrası anne sütü ile yeterince K vitamini eksikliğinin giderilmemesine bağlamıştır.

K vitamininin D vitamin gibi çeşitleri var mı?

-K1 vitamini diğer bir isimle phylloquinon doğada bitkilerde bulunur.

-K2 vitamini (menaquinon) bağırsakta fermente yiyecekler üzerinden bakteriler tarafından sentezlenir. Hayvansal gıdalarda bulunur. Plasentadan bebeğe geçebilen formdur.

-K3 vitamini (menadion) sentetik olan formdur. K3 vitaminin 5-6 yaş çocukluk lösemisine neden olabileceği ile ilgili az da olsa bazı şüpheler bulunmaktadır. Bu nedenle yenidoğan bebeklerde K1 vitamini (1 mg/doz) enjeksiyonu tercih edilmelidir.

K 1 vitamini brokoli ve diğer yeşil yapraklı sebzelerde, kanola, soya ve diğer bitkisel yağlarda bulunur. K2 vitamini tereyağı, tavuk, inek karaciğeri ve yumurta da bulunur. Ayrıca vücutta mikroorganizmalar tarafından sentezlenir. Antibiotik kullanımı K 2 vitamin sentezini azaltır.

K vitamini eksikliği alım eksikliği, ülseratif kolit, Crohn gibi bağırsak hastalıkları, kistik fibroz, karaciğer hastalıkları, kolesterol düşürücü ilaçlar ve aspirin kullanımı sonucu gelişebilir. Yüksek doz A ve E vitamini kullanımı K vitamini eksikliğine neden olabilir.

K vitamininin kemik sağlığındaki hayati rolü nedir ?

Bir ev düşünün. Bu ev kemikleriniz, duvarları da osteokalsin isimli tuğladan oluşsun. Bu tuğlaların birbirine yapışması için kalsiyumdan oluşan çimento gerekiyor. İşte K vitamini hem tuğlanın yapımında hem de tuğlaların birbirine yapışmasını sağlayan çimentonun oluşumun da görev alır.

Tıbbi olarak açıklarsak:

Kemik proteini olan osteokalsinin aktivasyonu gama karboksilasyon reaksiyonu ile olur. Bu reaksiyon için K vitamini gereklidir. Aktive olmuş Osteokalsin kemik dokusu içinde kalsiyumun tutulmasını sağlar.Yetersiz K vitamininden dolayı aktive olmazsa kan da dolaşan osteokalsin miktarı artar. K vitamini takviyesi yapıldığında idrarla kalsiyum atılımının azaldığı görülmüştür (6).

K vitamini yine güçlü bir kemik için gerekli olan Gl1a isimli matriks proteinin aktivasyonuna yardımcı olur. GL1a kıkırdak, kemik,yumuşak doku ve damar duvarında bulunur. Damar düz kas hücreleri tarafından sentezlenir. Kemik dışı dokularda kireçlenme önleyici etkisi bulunmaktadır (7).

Kemikler yapım yıkım döngüsü ile kendini yeniler. Kemik yapım-yıkım döngüsünden osteoklast adlı hücreler kemik yıkımından sorumludur. K vitaminine bağımlı proteinlerden birisi olan Protein S bu yıkımda görev alır. Doğumsal protein S eksikliği anormal pıhtılaşma ve kemikte nekroza neden olur (8).

K vitamini eksikliğinin kemik erimesi, kemik kırığı riskini artırdığına dair çok sayıda çalışma bulunmaktadır (9-14).

Japon araştırmacılar soya fasulyesinden yapılmış olan geleneksel Japon kahvaltı yiyeceği olan nattonun içerdiği K vitamini neden ile kalça kırığı sıklığını azalttığını göstermişler. K vitamini Japonya da 1995 yılından beri kullanılmaktadır (15). Menopoza girmiş kadınlarda D vitamini ile birlikte K vitamini de (80 mikrogram) önerilmekte, Amerika da ve Japonya da K2 vitamini, d vitamini ve kalsiyum içeren preparatlar mevcut olup osteoporoz tedavisinde kullanılmaktadır.

Karboksile olmamış (K vitamini tarafından aktiflenmemiş) osteokalsin/ karboksile olmuş osteokalsin oranının artmış olması kemik kırığı riskinde artışını göstermede iyi bir gösterge olabilir (16, 17).

K vitamininin damar sağlığındaki önemi nedir ?

K vitamini  kalsiyumun damar duvarı gibi vücuta çökmüş olduğu yerlerden sökerek kemiğe oturmasını sağlar. Bu nedenle K vitaminine kemik dışı dokularda kireç çözücü dersek teşbihte bir hata olmaz.

Erken evrede K vitamini kullanımının arteriosklerozu önlemede yardımcı olabildiği gösterilmiştir. Matriks Gl1a proteininin arterden kemiğe doğru kalsiyum hareketinden sorumlu olduğu düşünülmektedir. Araştırmalar bu proteinin güçlü kalsifikasyon önleyici olduğunu göstermiştir (18).

2002 yılındaki bir çalışmada koraner arter hastalığı bulunan 600 erkek hastanın K vitamini düzeyleri incelendiğinde en kötü damara sahip olanların K vitamini düzeyleri en düşük olduğu gösterilmiştir (19).

Tereyağı en iyi K2 vitamini kaynaklarından birisidir.

Kanser ve K vitamini

K1 ve K2 vitaminin pankreas, yumurtalık ve akciğer kanser hücre çoğalmasını yavaşlattığı ve ölümünü sağladığı gösterilmiştir. K2 vitamini analogları lösemi hücresinin ölümünü programlamaktadır (20-23).

Hücresel fonksiyonların düzenlenmesi ve K vitamini

Hücre büyümeyi durduran protein (Gas6), K vitaminine bağımlı bir protein olup 1993 yılında keşfedildi. Bu protein sinir sistemi, kalp, akciğer, mide, böbrek ve kıkırdakta bulunur. Hücrenin pek fonksiyonunu ayarlar. Sinir sisteminin yaşa bağlı gelişiminde önemli rollü vardır. Pıhtı gelişimi, damar tıkanıklığı, kanser büyümesi gibi pek çok patolojik durumu ile bağlantısı vardır (24-26).

Alzheimer hastalığı ve K vitamini

Alzheimer hastalığı patogenezinde rol oynadığı düşünülen apolipoprotein E2 ile K vitamini arasında bir ilişki bulunmaktadır (27).

Ne kadar K vitamini almalı ?

Beslenme ile alınması önerilen K vitamini miktarı 1 mikrogram/kg dır. Ancak yenidoğan bebeklerin neredeyse yarısında K vitamini eksikliği olduğu düşünülürse bu miktar yetersizdir. Natto tüketen Japon kadınların günlük neredeyse 1-5 mg K vitamini aldıkları görülmüştür. K1 vitamini önerilen dozun 500 katı alınsa da toksik değildir.

Vitamin K’ nın bağırsaktan iyi emilebilmesi için yağ emiliminin de iyi olması gerekir. En iyi K vitamini kaynağı yeşil yapraklı sebzelerdir. En fazla kara lahana da bulunmaktadır (tablo 1).

Tablo 1. K1 vitamini kaynakları

Sanırım çoğumuz hani şunu ye de “Temel reis gibi güçlü ol” çıkarımı ile ıspanak yemeye zorlanmışızdır. Anneler en güçlü demir kaynağı olarak yıllarca ıspanağı bilmiştir. Ancak bunun seksen yıllık bir yalan olduğu ortaya çıktı.  Bu hesaplama hatası mı yoksa bilerek yapılan bir siyasi oyun mudur bilinmez, bu yalanın iyi bir yanı vardı: o da ıspanağın K vitamini açısından en zengin 2. gıda olduğu gerçeğidir. Ispanak ile ilgili bir diğer önemli bilgi içerdiği nitrat miktardır. İsveç’teki Karolinska Enstitüsü bilim adamları yaptıkları araştırmada ıspanaktaki nitratın beyaz kas olarak bilinen, yüksek eforda kullanılan, hızlı kasılan kas liflerinde önemli değişime yol açtığını bildirdi. Kemik ve kas açısından bakıldığında annelerimizin haklı ortaya çıkıyor.

 Türkiye deki K vitamini preparatları

• Konakion (K1 vitamini) (10 mg)
• MenaK (K2 vitamini) (50 mikrogram)
• Libavit K (K3 vitamini) (20 mg)

Rutin olarak K vitamini takviyesi alınması önerir misiniz?

K vitaminin preparat olarak alımı rutinde önermiyoruz. K1 vitaminin yeşil yapraklı sebzeler, K2 vitaminin turşu ve tereyağı ile alınmasını tavsiye ediyoruz. Bizce sağlıklı bir insan doğal yoldan K2 vitamini günde en az 180-200 mikrogram almalıdır. Ancak osteoporoz ve arterioskleroz da K2 vitamini preparatlarının ilaveten kullanılması fayda sağlar. Aşırı K1 veya K2 vitamini alımının anormal pıhtılaşma ile herhangi bir ilişkisi bulunamamıştır. Bazı kan sulandırıcı ilaçlar (kumadin) ) fonksiyonel K vitamini eksikliği yaratır. Araştırmacılar bu nedenle kumadin kullanıcılarının ilaveten 90-120 mcg/gün K vitamini almasını tavsiye eder (28).  Epilepsi tedavisi (Eptantoin) veya tuberkuloz ilacı (rifampisin, izoniazid) alan annelere 36.gebelik haftasında K1 vitamini enjeksiyonu yapılmasının bebekte K vitamini eksikliği sıklığını azalttığı bildirilmiştir.

Sentetik K vitaminlerinin (K3) bazı toksik etkileri bulunur. Vücudun önemli savunma sistemlerinden birisi olan glutatyonun fonksiyonlarına engel olur. Karaciğer toksitesi, kan hücrelerinin yıkımı (hemoliz) gibi yan etkileri vardır. Uzun süreli kullanımı önerilmez (29).

Eğer kişide K vitamini eksikliği mevcut ise D vitamini alımı uygunsuz doku kalsifikasyonuna neden olabilir. Bu nedenle D vitamini kullanan erişkinlerde her 1000 ünite D vitamini için 100 mikrogram K2 vitamini alınması gerektiği ileri sürülmektedir. Yani vücutta kalsiyum, d vitamini ve k vitamini bir denge içinde olmalıdır.

Doç.Dr.Hasan Önal

Kaynaklar

1. Booth SL. Vitamin K: food composition and dietary intakes. Food Nutr Res. 2012;56.
2. Brody T. Nutritional Biochemistry. 2nd ed. San Diego: Academic Press; 1999.
3. Ferland G. Vitamin K. In: Erdman Jr. JW, Macdonald IA, Zeisel SH, eds. Present Knowledge in Nutrition. 10th ed. Ames: Wiley-Blackwell; 2012:230-247.
4. Shearer MJ. Vitamin K deficiency bleeding (VKDB) in early infancy. Blood Rev. 2009;23(2):49-59.
5.  American Academy of Pediatrics Committee on Fetus and Newborn. Controversies concerning vitamin K and the newborn. Pediatrics. 2003;112(1 Pt 1):191-192.
6. Gundberg CM, Lian JB, Booth SL. Vitamin K-dependent carboxylation of osteocalcin: friend or foe? Adv Nutr. 2012;3(2):149-157.
7. Booth SL. Roles for vitamin K beyond coagulation. Annu Rev Nutr. 2009;29:89-110.
8. van der Meer JH, van der Poll T, van ‘t Veer C. TAM receptors, Gas6, and protein S: roles in inflammation and hemostasis. Blood. 2014;123(16):2460-2469.
9. Booth SL, Tucker KL, Chen H, et al. Dietary vitamin K intakes are associated with hip fracture but not with bone mineral density in elderly men and women. Am J Clin Nutr. 2000;71(5):1201-1208.
10. Rejnmark L, Vestergaard P, Charles P, et al. No effect of vitamin K1 intake on bone mineral density and fracture risk in perimenopausal women. Osteoporos Int. 2006;17(8):1122-1132.
11. McLean RR, Booth SL, Kiel DP, et al. Association of dietary and biochemical measures of vitamin K with quantitative ultrasound of the heel in men and women. Osteoporos Int. 2006;17(4):600-607.
12. Macdonald HM, McGuigan FE, Lanham-New SA, Fraser WD, Ralston SH, Reid DM. Vitamin K1 intake is associated with higher bone mineral density and reduced bone resorption in early postmenopausal Scottish women: no evidence of gene-nutrient interaction with apolipoprotein E polymorphisms. Am J Clin Nutr. 2008;87(5):1513-1520.
13. Apalset EM, Gjesdal CG, Eide GE, Tell GS. Intake of vitamin K1 and K2 and risk of hip fractures: The Hordaland Health Study. Bone. 2011;49(5):990-995.
14. Torbergsen AC, Watne LO, Wyller TB, et al. Vitamin K1 and 25(OH)D are independently and synergistically associated with a risk for hip fracture in an elderly population: A case control study. Clin Nutr. 2014; pii: S0261-5614(14)00041-7. doi: 10.1016/j.clnu.2014.01.016.
15. Kaneki M, Hedges SJ, Hosoi T, et. al. Japanese fermented soybean food as the major determinant of the large geographic difference in circulating levels of vitamin K2: possible implications for hip-fracture risk. Nutrition 2001 Apr;17(4):315-21
16. Szulc P, Chapuy MC, Meunier PJ, Delmas PD. Serum undercarboxylated osteocalcin is a marker of the risk of hip fracture in elderly women. J Clin Invest. 1993;91(4):1769-1774.
17. Vergnaud P, Garnero P, Meunier PJ, Breart G, Kamihagi K, Delmas PD. Undercarboxylated osteocalcin measured with a specific immunoassay predicts hip fracture in elderly women: the EPIDOS Study. J Clin Endocrinol Metab. 1997;82(3):719-724
18. Shearer Role of vitamin K and Gla proteins in the pathophysiology of osteoporosis and vascular calcification. MJ.Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2000 Nov;3(6):433-8
19. Lew JB. Vitamin K linked to coronary calcification risk. Fern Pract News 2002;32(1):1-2.
20. Saxena SP, Israels ED, Israels LG. Novel vitamin K-dependent pathways regulating cell survival. Apoptosis. 2001 Feb-Apr;6(1- 2):57-68.
21. Carr BI, Wang Z, Kar S. K vitamins, PTP antagonism, and cell growth arrest. J Cell Physiol. 2002 Dec;193(3):263-74.
22. Shibayama-Imazu T, Sakairi S, Watanabe A, Aiuchi T, Nakajo S, Nakaya K. Vitamin K(2) selectively induced apoptosis in ovarian TYK-nu and pancreatic MIA PaCa-2 cells out of eight solid tumor cell lines through a mechanism different from geranylgeraniol. J Cancer Res Clin Oncol. 2003 Jan;129(1):1-11.
23. Miyazawa K, Yaguchi M, Funato K, et al. Apoptosis/differentiation-inducing effects of vitamin K2 on HL-60 cells: dichotomous nature of vitamin K2 in leukemia cells. Leukemia. 2001 Jul;15(7):1111-7.
24. Robins RS, Lemarie CA, Laurance S, Aghourian MN, Wu J, Blostein MD. Vascular Gas6 contributes to thrombogenesis and promotes tissue factor up-regulation after vessel injury in mice. Blood. 2013;121(4):692-699.
25. Rothlin CV, Leighton JA, Ghosh S. Tyro3, Axl, and Mertk Receptor Signaling in Inflammatory Bowel Disease and Colitis-associated Cancer. Inflamm Bowel Dis. 2014;20(8):1472-1480.
26. Tjwa M, Moons L, Lutgens E. Pleiotropic role of growth arrest-specific gene 6 in atherosclerosis. Curr Opin Lipidol. 2009;20(5):386-392.
27. Allison AC. The possible role of vitamin K deficiency in the pathogenesis of Alzheimer’s disease and in augmenting brain damage associated with cardiovascular dis- ease. Med Hypotheses. 2001 Aug;57(2):151-5.
28. Holmes MV, Hunt BJ, Shearer MJ. The role of dietary vitamin K in the management of oral vitamin K antagonists. Blood Rev. 2012;26(1):1-14.
29. Ferland G. Vitamin K. In: Erdman Jr. JW, Macdonald IA, Zeisel SH, eds. Present Knowledge in Nutrition. 10th ed. Ames: Wiley-Blackwell; 2012:230-247.